دو دسته دارویی مهم جهت درمان اختلال بیش فعالی – کم توجهی (ADHD) وجود دارد:
داروهای استیمولانت
داروهای غیر استیمولانت
داروهای استیمولانت
استیمولانت ها به دو صورت کوتاه اثر و طولانی اثر وجود دارند. انواع کوتاه اثر در ایران با نام های ریتالین و دگزامین موجود است. در حال حاضرانواع طولانی اثردارو در ایران به دو شکل در دسترس می باشد. یکی از آنها به نام متیل فنیدیت آهسته رهش که در دوزهای ۱۸، ۳۶ و ۵۴ میلی گرم موجود است و داروی طولانی اثر دیگر به نام ویاس است که به شکل کپسول های ۳۰، ۵۰ و ۷۰ و وجود دارد.. استیمولانت ها بیش از ۵۰ سال است که در درمان استفاده می‌شوند و اثرات کاملاً شناخته‌ای شده‌ای دارد.
داروهای کوتاه اثر معمولاً دو الی ۳ بار در روز به فاصله ۴ الی ۵ ساعت استفاده می‌شوند.
داروهای های طولانی اثر یک بار در روز استفاده می‌شوند و ۷ الی ۱۲ ساعت طول اثر آنها می‌باشد.
بعضی از پزشکان برای بعضی از بیماران از ترکیب طولانی اثر و کوتاه اثر استفاده می‌کنند.
اکثر پزشکان با دوز کم ریتالین را برای کودکان شروع می‌کنند و در عرض هر ۱ تا ۳ هفته بسته به علائم اختلال بیش فعالی دوز آن را بالا می‌برند تا به بهترین دوزی که با آن علائم کاملاً تحت کنترل است دست یابند. با مصرف این داروها والدین و معلمین تأثیرات مثبتی را ظرف ۳۰ تا ۹۰ دقیقه (بسته به دوز و شکل داروی مصرفی) مشاهده می کنند.
درصورت کافی نبودن دوز (خیلی پایین بودن) اثرات مثبت دارو ممکن است اصلا ایجاد نشود.
داروهای غیر استیمولانت:
تنها داروی غیراستیمولانت مورد تایید سازمان جهانی دارو و غذا برای درمان این اختلال اتوموکستین می‌باشد.
اتوموکستین در ایران با نام تجاری استراموکس در دوزهای ۱۰، ۱۸، ۲۵، ۴۰ و ۶۰ موجود است. معمولاً تک دوز در صبح ها و یا منقسم (۲ بار در روز) صبح و عصر استفاده می‌شود. اکثر پزشکان با دوز پایین دارو را شروع می‌کنند و بتدریج آن را بالا می‌برند. ممکن است چندین هفته زمان ببرد تا دارو به دوز مناسب برای کودک برسد. و نیز چند هفته اضافه زمان لازم است تا دارو اثر کامل خود را بروز دهد.. فراموش نکردن مصرف دارو بسیار مهم است. فراموش کردن تک دوز درمانی می‌تواند کودک شما را از اثرات سودمند دارو محروم کند و باعث برگشت علائم شود. حتی اگر دوز دریافتی اتوموکستین کافی باشد چند هفته زمان لازم است که اثرات و فواید آن ظاهر شود اگرچه ممکن است بعضی از اثرات مثبت آن در همان هفته اول مشاهده شود
داروهای دیگر غیر استیمولانت که ممکن است جهت کنترل علائم اختلال بیش فعالی استفاده شود شامل بوپروپیون ، گوانفسین و کلونیدین می‌باشند.
با درمان دارویی اکثر علائم بهبودی پیدا میکند اما ممکن است تعدادی از علائم باقی بمانند که درمانها و تمرینات رفتاری ( رفتار درمانی) ممکن است به برطرف شدن آنها و بهبودی کمک کند.
آیا داروهایی وجود دارد که باعث تشدید علایم اختلال بیش فعالی شوند؟
بله بعضی از داروهای تجویزی و دریافتی کودک می تواند علائم اختلال را تشدید کنند.
مثلا دیفن هیدرامین می تواند باعث سرآسیمگی و بیقراری در بعضی از کودکان بیش فعال گردد بنابراین مهم است که به پزشک فرزندتان درباره تمام داروهایی که کودکتان مصرف میکند اطلاع بدهید (حتی ویتامین ها)
.
آیا فرزندم زمان‌هایی برای استراحت و عاری از دارو می‌تواند داشته باشد؟
در گذشته پزشکان زمان‌هایی را بدون دارو برای کودکان مبتلا در نظر می‌گرفتند. مانند تعطیلات آخر هفته یا تابستان .
اما امروزه اکثراً توصیه به استفاده از داروها در همه زمان‌ها می‌شود (برای اثرات مثبت در خانه و حتی حین بازی) و بطور اختصاصی جهت فعالیتهای بیرون از مدرسه در نوجوانان نظیرکنترل تصمیم گیری های تکانشی مثل تصمیم درمورد مصرف سیگار، مواد یا رفتارهای خطرناکی که در این افراد احتمال بروز آنها بیش از دیگران است. دارو همچنین درجهت کمک به بهبود تکالیف و افزایش تمرکز حین رانندگی کمک کننده است.
البته ممکن است در مواردی که عوارض قابل توجه وجود دارد یا موقعیت هایی که نیاز به توجه دقیق و تمرکز وجود ندارد ،توسط پزشک دوره‌های بدون دارو ( استراحت) برای کودک و نوجوان در نظر گرفته شود.
احساس فرزندم بعد از مصرف دارو
برای بیشتر کودکان، داروها باعث آرامش بیشتر آنها شده و توانایی توجه و تمرکز را بهتر می‌کنند. کودک ممکن است متوجه بعضی از این تغییرات نشود ولی معلم و والدین تغییرات مثبت را در کودک مشاهده می‌کنند. البته داروها تغییرات پایه در شخصیت فرد ایجاد نمی‌کنند.
گاهی کودکانی که اتوموکستین دریافت می‌کنند ممکن است تحریک پذیری بیشتری نسبت به موارد عادی را گزارش کنند و یا تغییرات احساسی غیرمعمولی را گزارش دهند که معمولاً بعد از مدتی برطرف می‌شوند. اما اگر تغییرات عمده و پایدار شخصیتی در کودک مشاهده می‌کنید پزشک خود را در میان بگذارید.
زمان مطلوب برای قطع دارو چه زمانی است؟
در بسیاری از کودکان با تشخیص اختلال بیش فعالی/کمبود توجه مشکلات بصورت تک علامت یا مجموعه‌ای از علائم در طول زندگی و دوره جوانی باقی می‌مانند که در این دسته دریافت دارو به کنترل علائم حتی در دوره جوانی کمک میکند. برای برخی دیگر علائم به مرور و در طی رشد کودک کم می‌شود و یا کودک یاد می‌گیرد که با آنها چطوری تطابق کند. علامتی که در بیشتر مواقع بیشترین کاهش را در طی زمان نشان می‌دهد پرتحرکی است.
بعضی از علائمی که فرزند شما را جهت توقف (قطع دارو) و یا کاهش دارو آماده میکند عبارتند از :
- در مدت یک سال اخیر بیشتر علائم بیمار تحت درمان از بین رفته باشد.
- علائم فرزند شما روز به روز بهتر می‌شود ولی دوز دارویی ثابت بماند ونیازی به افزایش دوز وجود ندارد
- رفتار فرزند شما علیرغم فراموشی یک یا دو دوز مناسب بوده باشد.
- توانایی تمرکز و توجه فرزند شما پیشرفت کرده باشد و توانایی کسب مهارتهای جدید را بدست آورده باشد
جهت قطع درمان باید کودک – خانواده – معلمان و پزشک بحث و تبادل نظر داشته باشند.
ممکن است کودک شما نیاز به حمایت اضافه معلمان و افراد خانواده جهت اطمینان بخشی از بهبود رفتارهای وی درزمان قطع دارو داشته باشد.
همچنین والدین باید در روزهای اول قطع درمان برای اینکه مطمئن شوند علائم وجود دارند یا نه فرزندشان را بطور کامل زیر نظر بگیرند.
چگونه به فرزندم درمانهای اختلال بیش فعالی را توضیح دهم؟
این مهم است که فرزند شما درباره درمان دارویی و اینکه دارو چگونه می‌تواند به وی کمک کند اطلاع داشته باشد. این موضوع بخصوص برای نوجوانان و کودکان بزرگتر اهمیت دارند چون آنها نگران این مسأله هستند که شاید چون دارو می‌خورند از همسالان خود متفاوت هستند.
والدین می‌توانند جهت توضیح دادن لزوم مصرف دارو از مثال عینک استفاده کنند.
استفاده از عینک باعث می‌شود که فرد بتواند بهتر ببیند و بینایی بهتری داشته باشد. داورها نیز می‌تواند کمک کند که شما توجه و تمرکز بهتری داشته باشید سپس بهتر درس بخوانید و درست رفتار کنید.
آیا ممکن است فرزندم به داروهای دریافتی اعتیاد (وابستگی) پیدا کند؟
بعضی از والدین نگران این هستند که فرزندانشان در معرض اعتیاد به داروهای استیمولانت مانند ریتالین قرار گیرند در حالیکه این یک تصور غلط درباره داروهای ریتالین ، دگزامین و سایر داروهای درمان بیش فعالی می‌باشد. بر طبق تحقیقات زیاد سازمان جهانی سوء مصرف دارو (NIDA) ،کودکانی که برای درمان اختلال بیش فعالی تحت درمان با این داروها قرار می‌گیرند مشکلات کمتری از نظر سوء مصرف مواد نسبت به کودکانی که دارو دریافت نمی‌کنند دارند. یک باور غلط این است که “فرزند من بدون ریتالین تمرکز ندارد پس به ریتالین وابسته شده است”. در حالیکه زمانی می گوییم به یک دارو یا ماده وابستگی ایجاد شده که اثر دارو با یک دوز مشخص اوایل بسیار خوب و بعد از یک مدت کوتاه دیگر بدن به آن دوز پاسخ نمی دهد لذا در عرض چند هفته دوز دارو یا آن ماده را چند برابرمی کنند تا همان اثر اولیه را داشته باشد . در واقع به اثرات آن ماده تحمل ایجاد می شود که در مورد مواد مخدر این اتفاق می افتد و فرد وابسته می شود. ،ولی حکایت ریتالین مانند بسیاری از داروهایی است که اگر مصرف آنها قطع شود مشکل اولیه بروز می کند مانند داروهای کنترل فشارخون، دیابت ،بیماریهای روماتیسمی و…..
بدیهی است که توصیه پزشکان این است که افرادی که مبتلا به اختلال بیش فعالی نیستند نباید این داروها را برای افزایش تمرکز استفاده کنند همانطور که افرادی که دیابت ندارند نباید برای لاغری از انسولین استفاده کنند..
شایع ترین عوارضی داروها چه می‌باشد؟
برخی از کودکانی که تحت درمان قرار می‌گیرند عوارضی را گزارش می‌کنند. که شایع ترین عارضه مورد انتظار استیمولانت ها کاهش اشتها، کاهش وزن، اختلال خواب، سردرد، درد معده و تحریک پذیری می‌باشد.
عوارض معمولاً در ماه‌های اول درمان ظاهر می‌شود. داروی اتوموکستین ممکن است باعث حالت تهوع، کاهش اشتها و کاهش وزن شود. بعضی کودکان نیز از نوعی حالت گیجی و رخوت یا تحریک پذیری خفیف شکایت می کنند. این عوارض بعد از مدتی (معمولاً بعد از ماه اول) از بین می‌روند.
عوارض داروها معمولاً خطرناک نیست اما باید حتماً پزشک را از بروز عوارض آگاه سازید بخصوص وقتی که باعث ناراحتی و اختلال در فعالیت ها روزانه فرزندتان شده است.
عوارض معمولاً با تعویض دارو، مناسب کردن دوز دارو، کاهش دوز دارو، تغییر زمان دارو توسط پزشک برطرف می‌شود.
عوارض نادر دارو چه می‌باشد؟
- مشکلات قلبی:
والدین باید پزشک فرزندشان را درمورد هرگونه بیماری طبی آگاه سازند و همچنین درمورد مشکلات قلبی و تاریخچه وجود این بیماری ها در خانواده نیز با پزشک صحبت کنند.
درکودکانی که از نظر قلبی سالم باشند و مشکل قبلی نداشته‌اند نیازی به بررسی قلبی زمینه ای وجود ندارد
به هر حال معاینه و بررسی کامل فرزندتان قبل از تجویز دارو توسط پزشک باید صورت گیرد.
در مواردی با وجود بیماری قلبی نیز می‌توان از دارو استفاده کرد (تحت نظارت دقیق پزشک)
- افزایش ریسک تشدید بیماری روانپزشکی قبلی:
در کودکانی که سابقه قبلی از وجود اختلال دوقطبی – سایکوز و یا مصرف مواد وجود دارد باید هنگام مصرف دارو به دقت تحت نظر قرار گرفته شوند.
تحقیقات نشان داده که درمان دارویی ممکن است باعث تشدید و بدتر شدن بیماری دوقطبی و سایکوز در مرحله حاد شود ولی بعد از کنترل فاز حاد بیماری در صصورت همبودی با اختلال بیش فعالی می توان داروی مناسب را تجویز کرد..
آیا لازم است وزن – اشتها و قد فرزندم را مدام اندازه گیری کنم؟
والدین بهترین افراد هستند که می‌توانند بهتر شدن علائم روحی – رفتاری و جسمی فرزندانشان را گزارش دهند. مانیتور کردن وزن – قد کودک شما به عهده پزشک می‌باشد. اما توجه والدین به این امر و آگاه ساختن پزشک بسیار کمک کننده است.
اثرات درمان دارویی بیش فعالی بر روی رشد در طی سالهای طولانی مورد ارزیابی قرار گرفته است.
تحقیقات نشده می‌دهد که محرک ها ممکن است اثر خفیفی بر روی رشد (بخصوص وزن) بگذارند.
(طی یک تا ۳ سال اول درمان( اما طبق این تحقیقات هیچ گونه کاهش و یا وقفه در سرعت رشد بخصوص قد در درازمدت مشاهده نشده است.
اما به هر حال پزشک را از هر گونه کاهش در وزن و اشتها مطلع سازید.
پزشک ممکن است شما را در تغییر عادات غذایی جهت بدست آوردن وزن مطلوب یاری دهد و یا در دوز داروها تغییراتی اعمال کند.
چگونه می توانم بعضی از عوارض شایع داروهای فرزندم را مدیریت کنم؟
کاهش اشتها:
دادن دارو بعد از خوردن صبحانه
دادن وعده غذایی کامل در عصر یا غروب
در دسترس بودن غذا و تنقلات در موقع گرسنگی فرزندتان
توجه به دریافت غذاها و نوشیدنی های پرکالری
اما اگر کاهش اشتها و بدنبال آن کاهش وزن فرزندتان ادامه پیدا کرد جهت مدیریت آن با پزشک صحبت کنید. شاید عدم دریافت دارو در تابستان و یا تعطیلات آخر هفته گزینه های پیشنهادی پزشک باشد.
اختلال خواب:
در درجه اول باید بهداشت خواب رعایت شود.
داشتن یک برنامه روتین برای خواب کودک اولین قدم است که شامل حمام کردن – مسواک زدن – خواندن کتاب می‌تواند باشد. این فعالیتها باید طوری تنظیم شود که باعث آرامش کودک شود. از استفاده از وسایل الکترونیکی که باعث اختلال خواب و حواس پرتی وی می‌شود باید پرهیز کرد، مثل تماشای تلویزیون قبل از خواب – گوش دادن به رادیو – بازی با تبلت – موبایل و رایانه .در ساعات قبل از خواب در صورتی که خواب فرزند شما علیرغم رعایت نکات فوق بهبودی پیدا نکرد با پزشک فرزندتان صحبت کنید.
ممکن است از روشهای زیر برای کمک به خواب کودکتان استفاده کند:
- دادن دارو جهت خواب کودک
- قطع داروی دریافتی در عصر یا تغییر زمان تجویز دارو در عصر
- تغییر دارو (طولانی اثر به کوتاه اثر)
گیجی و خواب آلودگی:
درصورتی که کودک شما داروی غیر محرک (اتوموکستین) دریافت میکند و در طول روز خواب آلود است با پزشک درمیان بگذارید .ممکن است پزشک :
دارو را در ساعات قبل از خواب تجویز کند.
دارو را در دوزهای منقسم ( دو یا چند بار و روز) تجویز کند.
دوز دارو را کم کند.
برگشت علائم:
گاهی بعضی از کودکان که از داروهای محرک مثل ریتالین برای درمان بیش فعالی استفاده می‌کنند ممکن است دچار تشدید علائم در ساعات پایانی روز ( عصر یا غروب) گردند که به این پدیده ریباند یا برگشت علائم می‌گویند که به دلیل خروج دارو از بدن و پایین آمدن سطح دارو در خون می‌باشد.
در این موارد ممکن است پزشک فرزند شما:
- تجویز یک دوز کوتاه با مقدار کم را در ساعات پایانی برای فرزندتان درنظر بگیرد.
- از داروی طولانی اثر استفاده کند.